Een kraai zonder r
In zijn « Beknopte monografie over de Tiense straatnamen en uithangborden » (brab. folkl. nr. 191, sept. 1971) beschrijft oudarchivaris Paul Dewalhens op blz. 280 de Kasteelstraat als de straat die loopt « van de Aarschotse steenweg naar Sint-Maarten-Vissenaken, tot de grens Tienen-Vissenaken, in de richting van het kasteel van familie Swinnen, nu familie Bergé ». In de Atlas der Buurtwegen (circa 1847) draagt deze straat het nummer 45 (fig. 1). De naam Kasteelstraat is zeer jong en is het gevolg van een grappige schrijffout.
De oudste naam van de straat was Halweg. In het lijvig boek van de Armentafel of Liber mense sancti spiritus (1340) wordt een stuk land aangeduid, dat ligt inter) via(m) d(i)c(ta)m d’halwech et via(m) duce(n)te(m) v(er)sus fenacu(m) s(an)c(t)i m(ar)tini, LM 11c v°. Vrij vertaald: « tussen de weg genoemd de Halweg en de weg leidende naar Sint-Maartens-Vissenaken ». Deze laatste is de huidige Vissenaaksestraat.
De Halweg begon lets buiten de Leuvensepoort (de huidige Aarschotsesteenweg was nog niet aangelegd). Op dat ogenblik kon men de stad verlaten tangs de Leuvensepoort om naar Leuven te gaan, namelijk langs de huidige Breisemsestraat. Na de bouw van de Nieuwe Leuvensepoort werd de vroegere, vanaf 1715, de Oude Leuvensepoortgenoemd.
Zo lezen we in 1449 dat een stuk grond gelegen was buyte(n) die louener porte opte(n) halwech, LM 12d v°, en in 1577 buijten de Louenare porte, op den haelwegh, RL f. 6v. De naam Halweg bleef in gebruik tot in de 17de eeuw: 1667-8 ontrent den halwech, RA f.47, 1681 den halwegh, SR 1 nr. 795. In hetzelfde jaar 1681 ligt een stuk land opden pollepel regen(ooten) den wegh naer den keesenwegh, SR 1 nr. 132. De « Weg naar de Kaasweg » is dezelfde als de Halweg of de huidige Kasteelstraat.
Het eerste lid Hal- kan verklaard worden als hal, uit Germaans halha « bocht of uitloper van het hoogland » (Gysseling, Med. 1954, 101). Links van de huidige Aarschotsesteenweg ligt een hoogte van 70 m, vroeger Hoge akker genoemd. Hendrick Withoff had in 1757 twee dachmaelen lants gelegen by den hoegen acker by die groene straete, RL f.4 Bedoeld perceel heeft thans kadasternummer A 43. De Groenstraat is een veldweg van Breisemsestraat naar Oude Aarschotseweg, dwars over de Hoge akker. Deze hoogte loopt oostwaarts zachtjes af, in de richting van de Kasteelstraat.
Van de 17de eeuw of duikt een nieuwe benaming op: 1669-71 Den Cranen Bonsche wech, k. AT f.11, 1711 die crabonsche baene, den craijenbonschen wegh, Acte I f.16 en 18, 1792 den craijenbontschen wegh, die Craybonsche (…) straet, die craenbonsche baene, Acte III f.16, 38 en 46.
De betekenis van deze naam is niet duidelijk. Voor het eerste lid kunnen we een verband zoeken met het verdwenen gehucht Kraainem in Vissenaken: 1333 ar(noldus) de kreyenhee(m), RA p. 55, 1340 retro creyenheem, LM 67a, 1388 ab henr(ico) de crayenheem, RP I f.73v, enz.
Deze gehuchtnaam is te vergelijken met Kraainem bij Brussel, althans wat het eerste lid betreft. Kraai, uit Germaans kraejon, is de bekende vogel (Gys. 1960, 576). Door samentrekking kon Kraaien gemakkelijk Kraan worden, zodat men ging verwarren met de kraanvogel.
Bon kan in Tienen bezwaarlijk een bron aanduiden, omdat een bron in de oude teksten meestal als borne of born verschijnt. Bovendien komt Kraaibon voor als onzijdig substantief. VgI. 1646 buyten die louenaere poorte aen t’craeybon, RA f.44v. Het Kraaibon is te situeren aan den wech leydende naer het eycxken (o.c.), een omschrijven voor de Kasteelstraat.Bon is echter onzijdig in de betekenis « wijk » (MnI. Handw. 108). Door kontaminatie of samenval van bon met baan werd de naam verkort tot Kraai(en)baan. Zo ontmoeten we deze vorm uitsluitend in de 19de eeuw: 1821 Chemin dit Craeyenbaen, T; op de kaart van Vandermaelen met een verschrijving in 1838 Chemin dit Eray Baen, en bij Bastendorff ca. 1825 Chemin dit Craey Baen en Cray Baen, in de Atlas der Buurtwegen 1847 Crayenbaen, enz.
In feite leiden twee wegen naar Sint-Maartens-Vissenaken: de huidige Kasteelstraat en de Vissenaaksestraat. De eerste « Weg naar Vissenaken » moest dan ook verduidelijkt worden. Naast Kraaibaan ontmoeten we in de 18de eeuw omschrijvingen, waarbij de Poort werd aangeduid van waaruit de bedoelde weg vertrok. In het archief van Kabbeek vinden we al in 1717 chemin de la vielle porte de Louvain a vessinacken, Kab. V51 f.12, dus de weg naar Vissenaken vanuit de Oude Leuvensepoort, in tegenstelling tot de Vissenaaksestraat die vertrekt aan de Kabbeeksepoort. Bij Naveau heet de weg in 1754 den wegh comende uijt de aude lovensche poort ende gaende naer S(in)te mertens vissenaeken, Naveau k. E.; in 1800 zonder verduidelijking rue de Vissenaeken, J. Wauters PA nr. 117, naast 1798 op de vissennaeckensche baene buyten de oude Lovensche Poorte, JG 7 f.54v. Naast de verduidelijking « buiten de Oude Leuvensepoort » werd ook de kwalifikatie klein toegevoegd: 1754 den kleijnen wegh van S(in)te Mertens vissenaeken, k. Naveau. Klein staat dan in tegenstelling tot de (Grote) Vissenaaksestraat.
Keren we echter terug tot de benaming Kraaibaan. Door de verkeerde lezing Kaaibaan (door een ambtenaar eind 19de eeuw) werd de weg in het Frans vertaald als Chemin du Caillou. De vergissing is duidelijk: Kaaiwerd begrepen als het Tiense woord voor Kei. Dit wordt bevestigd door de naam die we vinden in de « Tableau synoptique des Rues », opgesteld voor de volkstelling van 1901-1910. Hierin staat Keibaan, rue des cailloux.
Op het eind van vorige eeuw was echter ook een andere Keistraatontstaan, namelijk in Grimde. Deze straat, lopende van de Aandorenstraat naar de Pastoriestraat, werd in de 19de eeuw getrokken langs de leugenvest van de derde of grote omheining. Deze omheining liep precies tussen de huidige Kei- en Torenstraat in.
We ontmoeten de naam het eerst op de kaart van Pieret in 1897: Rue du Caillou. Een tijdlang werd gepoogd om de twee straten met de kwalifikatie Chemin en Rue uit elkaar te houden. In 1912 werd de verwarring officieel opgeheven, niet door de naam Kraaistraat te herstellen, maar door deze straat een nieuwe benaming te geven. Zo lezen we in het Stadsverslag van 1913 (blz. 75): « Par délibérations en date du 7 octobre 1912, le conseil a décidé que pour éviter toute confusion avec la rue des Cailloux à Grimde, le Chemin des Cailloux portera dorénavant le nom de rue du Château ». In 1931 luidt de straat in het Nederlands Kasteelweg (VT 1931, 38) en vanaf 1940 Kasteelstraat(label der straten van de stad). De rue des Cailloux in Grimde werd circa 1930 Keistraat.
Een poel zonder keien
Een gelijkaardige verschrijving als bij K(r)aaibaan, nu Kasteelstraat, treffen we aan bij de Keienpoelweg, een zinloze benaming te Hakendover.
Bij raadpleging van de Atlas der Buurtwegen (Hakendover) van ca. 1846 las een bediende van het Tiense stadhuis in 1977 onder weg nr. 13: « Chemin de celui dit: Esemaelschestraet à la Chaussée, Kaeyepoelweg ». Deze Atlas is echter niet de oorspronkelijke. Bij een brand ging immers de eerste Atlas verloren. Wellicht is er een schrijffout gemaakt, toen een kopie werd overgetekend. Bij Popp ca. 1860 lezen we voor de straat, die het uiteinde van de Putstraat met de Sint-Truidensesteenweg verbindt, Kraeye poel weg. De weg dankt haar naam aan de Kraaienpoel, zoals uit oudere attestaties blijkt. We citeren onder meer: 1681 aen die craeijenpoel Reg(enoten) die herbaen van thienen naer eelessum, JG 3 f.46,1756 dans la campagne de craeijpoul, k. Naveau index f.20v, ca. 1805 prés le crayen Poel, JG 9 p. 98, 1805 près le craijenpoel joignant le chemin a Elixem, JG 8 p. 92, bij Popp ca. 1860 met verschrijving Crayen-Goel, enz.
Bij de herziening van de straatnamen te Tienen zal deze fout wellicht vervangen worden door de etymologisch juiste benaming Kraaienpoelweg.
Denneboomweg
Dergelijke verschrijvingen, gebaseerd op een gebrekkige toponymische dokumentatie, komen wel meer voor. Een of andere bediende raadpleegt een atlas met foutieve schrijfwijzen, schrijft de spelfout over of « verbetert » naar eigen goeddunken de naam tot een zinloos toponiem.
Een voorbeeld. De Denneboomweg vervangt Breisemsestraat in Vissenaken door een beslissing van de gemeenteraad van 17 januari 1977. Oorspronkelijk heette deze weg Delleweg of weg nr. 156is: 1846 Delle weg, ABu f.3, genoemd naar de Delle, 1667 Inde delle aende heijde, RA f.63.
Niet alleen heeft dezelfde bediende de straat verkeerd gesitueerd, hij smeedde zelf een nieuwe « verstaanbare » benaming Denneboomweg. Hij kwam tot deze schrijfwijze, steunend op de Atlas der Buurtwegen van 1846 waar we lezen Deenenboom. Popp, ca. 1860, schrijft de verkeerde benaming gewoon over en noteert Deenen boom. We moeten tot voor de verfranste 19de eeuw teruggaan, om de juiste vormen te kennen. In ons geval is Deenenboom de dialektische weergave van Dorenboom. Dorenklinkt immers in het dialekt deujen. De juiste vorm duikt natuurlijk op in oudere attestaties: 1340 juxta spinam, LM 4d v°, 1669-71 inde Cleijn Wolmersche Heyde bij het Doorne Boomken, k. AT f.262v, ca. 1700 in de cleyn wolmersche heyde by het dorne boomken, Acte II f.245. Daarom zou de straat moeten heten: Dellestraat, of als men toch vasthoudt aan de verkeerd gesitueerde benaming: Dorenboomstraat.
Hoe groen was mijn hof
Op dezelfde wijze is de straatnaam Groneshof in Kumtich een bastaardvorm. De naam dateert van 17 januari 1977 (gemeenteraad) en werd gegeven aan het hoogst gelegen gedeelte van de wijk bij de SintBarbarastraat.
Voor de juiste vorm gaan we andermaal op zoek in het archief 1403 achter tvroenhof opten amelsberch, KAB 16.145 f.5v, 1646-7 opt froonhoff velt, RA f. 101 v, 1669-71 in ’t vroonhoff veldt, k. AT f.242, enz. Op de kaart van Voncken (nr. 4) staat in 1840 al de fout Groenes Veld.
In 1909 geeft de Matrice cadastrale onder artikel 1423 Groneshofveld. Groneshof werd een officiële, maar zinloze benaming, waarbij men geen verband meer zag met de familienaam, afgeleid van het oorspronkelijke Vroon- of Vroenhof: ca. 1859 Vanfroijenhoven, een naam die al in 1591 voorkomt als van froenhouen, VG 808. In de laatste attestatie is de u, naar de spelling uit die tijd, natuurlijk te lezen als v. Het element vroon of vroen is in de toponymie zeer bekend in de plaatsnaam Vroente. We noemen slechts een van de vele vroentes in Hoegaarden. Vroente is het meest gewone woord voor een gemene weide. Het is een afleiding van vroon « van de heer », verlengd met het suffix -te. De oorspronkelijke betekenis van Middelnederlands vroonte is « herenland », en vandaar « gemeentegrond, gemene weide » (Molemans 1982, 635). In Hoegaarden zijn het meestal gemene weiden, in Houtem de gemene heide. In vele gevallen valt de vroente samen met de beemden aan de Gete, doordat het als een gewoon appellatief is op te vatten. Ook in Grimde was Vroente bekend: 1635 Loijck Theunis vande vrointe te grimde, SG zonder nr. f.23v, 1681 den vrondt, JG 3 f.131v. De juiste vorm voor Groneshof in Kumtich is dan ook Vroonhof, of met andere spelling Vroenhof.
Dr. P. Kempeneers.