Catlyn Fiermoing, echtgenote van Claes Jans, werd in Wommersom als tooveresse op 8 juni 1627 verbrand. In 1612 waren er al heksen terechtgesteld. Catlyn legde onder dwang (de zogenaamde torture) bekentenissen af en noemde drie namen van andere toveressen. Hierdoor zou ook Catlyn Conincx in 1627 de vuurdood sterven. Het verhaal kunnen we lezen in de uitgave van E. Raes, Hekserij en exorcisme, in 1993 uitgegeven door de Stichting Mens en Kultuur in Gent.
De vroeg 19de-eeuwse kopie van de “confessie” van beide Catlyns is bewaard in het Aartsbisschoppelijk Archief in Mechelen (Varkensstraat) in de Acta Vicariatus, V, 3. Tooverye. Processen van gevangen tovenaars en tovenaressen, in het bijzonder in Wommersom en omstreken. Het proces van Catlyn Fiermoing en Catlyn Conincx in 1627 staat beschreven op de bladzijden 91-101. Hierna volgen nog 40 bladzijden over de toveres Anna van Ranst die overleed in de gevangenis van Mechelen. Zie ook de inventaris van C. Van de Wiel. Acta vicariatus in het aartsbisschoppelijk archief in Mechelen, 1380-1900 (Brussel-Rome, 1996), onder het trefwoord Wommersom[1]. Over de heksenprocessen vinden we ook gegevens in Varia 785. Toverij, met afschriften door Delafaille van de correspondentie met de schout van Wommersom, bewaard in het Stadsarchief van Mechelen[2].
Bijna 400 jaar na de verbranding van beide vrouwen begrijpen wij niet meer dat zulke onzin over duivels geloofd werd, vooral omdat de bekentenissen gebeurden door pijniging. In onderstaande tekst geef ik de originele versie weer uit de “Tooverye” (Acta Vicariatus, V, 3).
Catlyn Fiermoing
Confessie ende Beleydinghe gedaen by Catlyn Fiermoing huysvrouwe Claes Jans, naer de Torture[3], want op de Torture heeft sy geens willen bekennen, den eersten Juny anno 1627.
Coram[4] Heer en Meester Jan van Winde Meyer, Anseloo[5], Medaerts, Van den Roy, Vuytten Broeck, Van Essche, ende Van den Hove Schepenen.
Jn den eersten bekent sy gevangene te syn een tooveresse, ende geweest te hebben drye ofte viere Jaeren, als de leste voorgaende alhier tot Wommerssom zyn gebrandt geweest, welcke leste brandinge wel is geleden omtrent de xv Jaeren[6], in der vueghen dat sy gevangene heeft Tooveresse geweest ontrent de achtien of negenthien continale Jaeren tot nu toe en noch is.
Ten tweeden verclaert aen de Toovereye geraeckt te syn, naer dyen sy hadde gehadt groot Crackeel teghen haeren man, als wanneer sy met eenen grammen moed spreckende en roepende den Duyvel aen, gonck achter den hage vuyt in den hoff achter den oven[7], alwaer den Duyvel by haer quamp synde gekleet in ’t swert, en hebbende eenen swerten baert, vraegende waerom sy gevangene soo mistroostich was, ende vertrock die voorschreven gevangene hem doorsaeck[8], waerop den Duyvel haer gevangene antwoorde, syt te vreden, wilt gy my gelooven, ick sal u soo veel gheldts geven, soo dat sy t saemen accordeerden, ende dede de voorschreven gevangene den Duyvel gelofte, mits het welck kretsten[9] den voorschreven Duyvel haer gevangene aen het voorhooft, ende gaff haer eene merckelyke somme gelts waer naer hy terstont met haer boeleerde[10], ende daer naer van haer gevangene gescheyden synde es het voorschreven gelt verandert in eycke blaederen.
Ten derden verclaert de voorschreve gevangene dat binnen thien off elff daeghen dat naer dat den Duyvel van haer was gescheyden, by haer quamp wederom boeleren, welcken boel[11] by naeme hiet Tereyhay synde taemelyck Jonck hebbende eenen swerten baert.
Ten vierden van schepenen gevraecht wat differentie ende onderscheet sy gevoelde in t voorschreven boeleren met den boosen vyant ende het vleesselyck converseren met haeren man verclaert de voorschreve gevangene dese voor redenen dattet lichaem van den vyant ende synen saet geheel caut es, ende daer en boven dat het vleesselyck converseren van den man meer genuchelycker es als het bouleren met den boosen vyant door dyen d’lichaem ende saet heel warm es.
Ten vyfden bekent de voorschreven gevangene te diverssche reysen, te weten somwylen te drye weken, somwylen ten maendt, somwylen te vyf weken eens ten danse geweest te hebben, en aleer sy moest ten danse gaen, wordden haer t zelve eenen dach van te voeren van den Duyvel veradverteert.
Ten sesden bekent de voorsschreven gevangene dat sy dickmaels ten dansen heeft geweest opt velt aen t doorne Boomken op den Broeck in de Hegge[12], oock op de Cruysstraet naer Oplinter[13] te gaen, als wanneer sy per compiegnie treckende sterck waeren acht oft neghen en haeren speelieden speelden op trommelkens en fluytkens, ende als sy tooveressen gedaen hadden met dansen, dan gonck eenen duyvel daer sitten in eenen setel, synde fraeyder gecleet als d’andere Duyvelen, hebbende een groen pluyme op den hooft, als wanneer voort[14] wech gaen ieder tooveresse den voorschreven Duyvel moeste gaen kusschen ende daer naer gonck een ieder naer syn huys.
Ten sesden (sevensten) bekent de voorschreve gevangene dat sy Neel Kasten, geweest hebbende verckens herder tot Bosschelker[15], heeft betoovert gehadt voor den oost[16] met een Roytken[17] synde besmert[18] met swert saet, daer mede sy den voorschreven Neel hadde over syn schouder geslaegen, welck roytken alsoo besmert synde den Duyvel haer hadde gelanckt[19], ende heeft sy gevangene den Duyvel den voorschreven Neel doen ontooveren in den Eeckeltyt[20] vuyt redenen ende van vreese dat het volck soo tierden en seghden dat sy gevangene souden gevangen worde.
Ten sevensten (achsten) bekent haer eygen peerden ende een koey te hebben doen sterven, met saet dwelck den duyvel haer gelanckt hadde, t welck saet sy stroyde in haeren mesthof, welck saet was swert, seggende alsdan te hebben doen sterven twee van haere peerden, een veulen een koy een rent[21], seggende voorders dat den Duyvel haer van te voren segde dat den saet was om haer eygen beesten te doen sterven, ende haer voorschreven gevangene geloofde egheen gebreck te laeten lyden.
Ten viijsten (ixsten) verclaert waerachtich te syn dat zy Bartholoméus van Essche heeft doen sterven op ’t broeck[22] gaende van Wommersom twee koeyen die welcke zy heeft geslaegen met eenen stock, welcken stock den Duyvel haer Catlyn hadde gelanckt, ende in t langhen van den stock seyde den Duyvel gaet henen, slaet de koeyen in mynen naem.
Item ten ixste (xste) verclaert waerachtich te syn dat sy Adriaen van Honschoven, ontrent die thien jaeren geleeden heeft doen sterven eene koeye, welcke koye sy heeft doen sterven met slaen van sekeren stock die den Duyvel haer gelanckt hadde.
Ten x (xiste) segt waerachtich te syne dat den Duyvel haer dickwils heeft moeyelyck gevallen en aengecomen om andere beesten te doen sterven ende om dat sy naementlyck Jan van Dinant beesten nyet en wilde doen sterven haer gevangene dickwils heeft geslaegen.
Welcken volghens als mede complicen heeft die voorschreven gevangene geaccuseert Catlyn[23] huysvrouwe Jans Camerlincx, seggende dat sy ten eersten als die gevangene ten dans quamp haer Cathleyn huysvrouwe Jans Camerlincx mette grootmoeder aldaer vant[24] ende t saemen dansden op t velt aen’t doorne boomken, ende alsoo dickwils als sy gevangene ten danse is geweest, heeft altijd aen de danse gevonden die voorschreve Catlyn huysvrouwe Jans Camerlincx voorschreven, als wanneer sy t saemen hebben gedanst soo op ’t velt aen t doorne boomken in de hegge als op de Cruys straet, verclaerende voorts die voorschreven gevangene dat die voorschreven Jans Camerlincx huysvrouwe int comen van dansen haer geseyt heeft, dat sy huysvrouwe Jans Camerlincx heeft doen sterven die beeste van haer eygen Moeder, ende Adriaen van Waesberghen[25] seggende dat die voorschreven Catlyn huysvrouwe Jans Camerlincx soo wel een Tooveresse is als sy gevangene.
Item accuseert noch voor tooveresse Maria huysvrouwe Carel Medaerts seggende als de gevangene ten eersten dans quamp, dat sy die voorschreven Maria op den danse vont ende aldaer t saemen dansden op de plaetse als voorschreven es, ende alsoo dickwils als sy gevangene ten danse heeft geweest, heeft altoos die voorschreve Maria op den danse gevonden ende dede die voorschreven Maria altoos als dandere.
Accuserende voorders Anna van Ranst weduwe wylen Godtsgaffs van Loon oock voor tooveresse, seggende als sy gevangene jerst ten danse gonck, dat sy die voorschreven Anna aldaer vondt, ende sey t saemen hebben gedanst soo op t velt aen t Doorne boomken, in de hegge, als op de Cruys straet, maer en heeft die voorschreven Anna soo dickwils op den danse nyet gesien, als dandere maer die leste van Tandosen (Van Doesen) quamen vermasqueert of die voorschreven Anna somtyts is vermasqueert gecomen en weet nyet, verclaerende die voorschreven drye andere soo wel tooveressen te syn als sy gevangene, begerende seer gherne die doot daer op te sterven dat de voorschreven drye soo ryen syn als sy selver verclaerende, voorders die resterende van de Compaignie nyet gekent te hebben.
Den vij Juny 1627 Coram Van Winde Meyer, Ansseloo, Vuytten broeck, Van de Roy, Van Essche, ende Van Hove schepene, aleer de gevangene voorgelesen is haer vonnis, hadde sy ten voorschreven daeghe ontschuldigt Maria huysvrouwe Carels Medaerts ende daer naer heeft sy verclaert dat sy t selve heeft gedaen door inductie[26] van Bartholoméus van Essche[27] ende naerderhandt van Meyer en schepene geexamineert synde heeft die inductie tegen schepenen bekent, en gepersisteert by haer voorgaende verclaeren seggende dat de selve Marie soo reyn is als sy, begerende alle uren de doot daer op te sterven.
Den viijen Juny daer naer es die voorschreven Catlyn gevangene gejusticieert ende aen de justicie gecomen synde, hebben Meyer ende Schepenen die gevangen doen leyden buytens volcx ende haer affgevraecht off waerachtich was t ghene sy voormaels hadde verclaert, waer op die voorschreven Catlyn antwoorde te persisteren ende te blyven by haer voorgaende verclaeren als t selve synde waerachtich ende die drye andere vrouwen die sy hadde geaccuseert, dat die selve soo wel tooveressen waeren ende syn als sy ende dat sy gevangene geerne de doot daer op storff.
Voetnoten
[1] Met dank aan M. Dodion, medewerker in het AAM.
[2] Met dank aan onderzoeker P. Behets uit Hombeek.
[3] Na de foltering.
[4] In aanwezigheid van.
[5] Anselo, te lezen als Auselo, plaatsnaam in Sint-Margriet-Houtem bij Tienen (Kempeneers, Top. van S.M. Houtem, 2006, p. 115-116).
[6] Ongeveer 15 jaar geleden, dus in 1612 bij de vorige heksenverbranding.
[7] Vgl. met 1680 een pleck bempts geheeten den kareelhoúen, en de nog bestaande Kareelovenstraat.
[8] Vertrok: vertelde de oorzaak van de ruzie.
[9] Kretste: krabde. De duivel deed het om de gevolgen van doopsel en vormsel weg te krabben.
[10] Boeleren: overspel plegen.
[11] Boel: minnaar.
[12] Hegge: 1585 nae de hegge, 2000 De Hek. Veld in het zuidwesten van Wommersom aan de oorsprong van de Heggebornbeek.
[13] Kruisstraat: zo genoemd naar een kruising van wegen. Idem als weg 4 in de Atlas der Buurtwegen, de huidige Oplinterstraat en Zandstraat in het noordwesten van de gemeente.
[14] Voort: voor het weggaan.
[15] Lees Bosschellen, hoeve in Hakendover aan de grens met Wommersom.
[16] Voor de oogst.
[17] Roytken: Middelnederlands roede, roye, verkleinwoord roedekijn, rodeken, rechte tak of twijg, takje, stokje.
[18] Besmert: besmeurd, bezoedeld.
[19] Langen: aanreiken, geven.
[20] Eikeltijd: tijd dat de eikels aan een eikenboom rijp zijn.
[21] Rund.
[22] Het Broek: op 16 mei 1251 geschonken door hertog Hendrik III. Kadasternummer C 567, rond 1860 met een oppervlakte van 15 ha 69 a 90 ca. Thans verkaveld en gelegen langs de Klein Broekstraat.
[23] Namelijk Catlyn Conincx, zie verder.
[24] Vant: vond.
[25] Lees: Walsberghe, plaatsnaam in Wommersom. Cf. 1218 Walsberga, 1221 juxta Walsberghe (verz. Kempeneers), “berg van Walho”, hoogte van 60 m.
[26] Inductie: op aanraden van.
[27] In de rand is bijgevoegd: schepen.
Reacties zijn gesloten.