De kennis van een aantal heemkundige leken beperkt zich tot verouderde gedrukte bronnen, die niet zelden dateren van vorige eeuw. De wetenschap van de toponymie of plaatsnaamkunde stond intussen niet stil, maar niet iedereen is geabonneerd op wetenschappelijke tijdschriften. Zo lees ik nog recentelijk dat Hoegaarden zou betekenen “hoge aarde”, zo genoemd naar de heuvel waarop de Sint-Gorgoniuskerk is gebouwd. Zulke onzin is al lang achterhaald.
Om tot een verantwoorde verklaring van de naam Hoegaarden te komen, zetten we eerst de oudste vormen op een rij: 1053 kopie midden 12de eeuw Huardis, begin 12de eeuw Hvguardis (lees: Hug-wardis), 1139 Hugardis, 1267 a Radulfo de hugarden, enz. We beginnen met de uitgang. Het is verkeerd om de uitgang -is te beschouwen als een genitief. Enkele schrijvers over Hoegaarden veronderstellen ten onrechte dat deze uitgang hoort bij een woord als “villa”. Dit substantief komt echter in deze verbinding niet voor. De uitgang -is komt in de oudste dokumenten wel voor als een adjectief in de vorm hugardensis, dit is “Hoegaards”. Duidelijk is ook de ablatief de hugardis, “uit Hoegaarden”. In het Nederlands klinkt de uitgang als -en, uit de oudere Germaanse uitgang -um, waarmee nederzettingsnamen werden gevormd.
Een aanvaardbare verklaring is, de datief meervoud op um, te verbinden met een tweestammige Germaanse naam, namelijk hugu + ward. De afleiding op um betekent zoveel als “bij de mensen van”, gevolgd door de stamvader. In de antroponymie zijn beide elementen zeer bekend. Hugu betekent “verstand, denkende geest”, zoals nog bewaard is in woorden als heugen, geheugen en heugenis. Denk ook aan de raven van Thor, Hugin en Mugin, die de godheid moesten adviseren. Hiervan komt nog de uitdrukking “tegen heug en meug”, dus tegen de adviezen van Hugin en Mugin in. Ook een Germaanse naam als Huibrecht (verfranst tot Hubert) bevat het element hugu. Ten slotte vinden we hugu terug in de naam Huon. Hier is hugu uitgebreid met een n-suffix, terwijl de g door syncope verdween. Het verschijnsel syncope (klemtoon op syn) betekent: uitstoting van een klank in het midden van een woord. Zoals broeder door uitstoting van d verkortte tot “broer”, zo verkortte Hugon tot “Huon” door uitstoting van g.
Het tweede lid ward komen we tegen in een naam als Edward “beschermer van het erfgoed”. Ward, een stam die beschermen betekent, zit ook in “deurwaarder”.
Zo kunnen we de naam Hoegaarden reconstrueren als Hugwardum, met klankwettige evolutie tot Hoegaarden. Hoegaarden betekent dus oorspronkelijk “bij de mensen van Hugu-ward”.
Bibliografie: P. Kempeneers, Hoegaardse Plaatsnamen, 342 blz. met kaart, in 1985 uitgegeven door het Instituut voor Naamkunde te Leuven en verspreid door uitgeverij Peeters, Bondgenotenlaan 153, 3000 Leuven.
Dr. P. Kempeneers.